Samorządy mogą wspierać uczniów za pomocą różnych stypendiów. Przepisy pozwalają także na ustanawianie stypendiów motywacyjnych, które służą do nagradzania najzdolniejszych uczniów.

Stypendia, których beneficjentami mogą być uczniowie określają przepisy ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 750 z późn. zm.). Przepisy przewidują, że pomoc udzielana uczniom ma charakter albo socjalny, albo motywacyjny. Świadczeniami z zakresu pomocy materialnej są stypendium szkolny oraz zasiłek szkolny. Natomiast świadczeniami motywacyjnymi są:

1)stypendium za wyniki w nauce lub za osiągnięcia sportowe;

2)stypendium Prezesa Rady Ministrów;

3)stypendium ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania;

4)stypendium ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego.

Uczniowie mogą w jednym czasie otrzymywać zarówno pomoc o charakterze socjalnym i motywacyjnym. Dopuszczalne jest także jednoczesne otrzymywanie stypendiów z kilku tytułów.

Kto ustanawia stypendia motywacyjne?

Kompetencja do ustanawiania samorządowych stypendiów motywacyjnych przysługuje radom gmin, radom powiatów i sejmikom województw. Prawna podstawa do ustanawiania samorządowych stypendiów motywacyjnych dla uczniów zawarta jest w art. 90t ustawy o systemie oświaty. Przepisy przewidują, że skuteczne wprowadzenie w życie samorządowych stypendiów wymaga w istocie rzeczy przyjęcia dwóch uchwał o zróżnicowanym charakterze.

Ustawodawca zakłada, że działania JST mające na celu wspieranie uzdolnionych uczniów powinny mieć zracjonalizowany charakter. Dlatego też przepis art. 90t ust. 1 u.s.o. przewiduje, że rada lub sejmik powinny w pierwszej kolejności ustanowić lokalny (lub regionalny – w przypadku województw) program:

1)wyrównywania szans edukacyjnych dzieci i młodzieży lub;

2)wspierania edukacji uzdolnionych dzieci i młodzieży.

Programy te nie są aktami prawa miejscowego. Oznacza to, że ich ustalenia nie stanowią podstawy do prowadzenia postępowań konkursowych oraz wypłacania świadczeń motywacyjnych uczniom. Programy mają charakter aktów kierownictwa wewnętrznego. Ich celem jest określenie charakteru świadczenia, które docelowo będzie wypłacane uczniom przez JST.

Uchwalając program, o którym mowa w przepisie art. 90t ust. 1 u.s.o. organ stanowiący JST powinien dokonać diagnozy sytuacji uczniów z jej terenu. Diagnoza ta powinna być podstawą do ustalenia ich potrzeb i następnie wyboru charakteru świadczenia ustanawianego przez samorząd. JST powinna w ten sposób ustalić, czy priorytetem dla wspólnoty samorządowej jest wspieranie uzdolnionych uczniów znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej („wyrównywanie szans”), czy też udzielanie wsparcia uczniom, którzy mają szczególne osiągnięcia edukacyjne.

Postanowienia samorządowych programów nie muszą być realizowane samodzielnie przez JST. Ustawa[1] przewiduje, że tego rodzaju programy mogą być realizowane we współpracy z organizacjami pozarządowymi. Przepisy ustawy nie określają jednak w jaki sposób JST powinny współpracować z NGO w tym zakresie. Szczegółowy zakres współpracy pozostawiono do uregulowania radzie lub sejmikowi w ramach programu.

Znaczenie programu wsparcia

Bezpośrednią podstawę do wypłaty stypendiów motywacyjnych stanowi jednak odrębna od programu uchwała rady lub sejmiku. Taka uchwała jest podejmowana na podstawie art. 90t ust. 4 u.s.o. Przepis ten przewiduje, że należy w niej określić:

  1. szczegółowe warunki udzielania pomocy dzieciom i młodzieży pobierającej naukę na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego bez względu na miejsce zamieszkania oraz;
  2. formy i zakres tej pomocy, w tym stypendia dla uzdolnionych uczniów oraz tryb postępowania w tych sprawach, uwzględniając w szczególności przedsięwzięcia sprzyjające eliminowaniu barier edukacyjnych, a także osoby lub grupy osób uprawnione do pomocy oraz potrzeby edukacyjne na danym obszarze.

Analiza przepisu art. 90t u.s.o. prowadzi do wniosku, że motywacyjne stypendium dla uczniów jest specjalnym świadczeniem wypłacanym przez JST. Szczególny charakter tego świadczenia bierze się z faktu, że jego beneficjentami nie są członkowie wspólnoty samorządowej, tylko uczniowie pobierający naukę na terenie danej jednostki. Z przepisów ustawy wprost wynika brak możliwości finansowego wspierania uczniów-mieszkańców, którzy pobierają naukę na terenie innej JST.

Prawodawca lokalny ma obowiązek określić w prawie miejscowym osiągnięcia uprawniające ucznia do otrzymania stypendium, zasady wnioskowania o jego przyznanie oraz tryb rozpoznawania takich wniosków. Istotne jest, że prawo do samorządowego stypendium nie powinno być uzależnione tylko od osiągnięć edukacyjnych (wysokiej średniej, osiągnięć w konkursach), ale powinno zależeć także od osiągnięć artystycznych oraz osiągnięć sportowych. Jednostki samorządu terytorialnego, zgodnie z przepisami ustawy do wspierania uzdolnionych mają wspierać uczniów bez względu na płaszczyznę w jakiej przejawiają się te uzdolnienia.

Co istotne prawo ucznia do samorządowego stypendium nie może być uzależniane od spełnienia przez niego innego kryterium, niż te odwołujące się do jego uzdolnień. Kryteria dotyczące np. oceny z zachowania uznawane są za istotnie naruszające prawo. Teza o niedopuszczalności uzależniania prawa do stypendium od oceny z zachowania została wyrażona np. w wyroku WSA w Poznaniu z dnia 18 stycznia 2022 r., sygn.. IV SA/Po 914/21. W orzeczeniu tym Sąd stwierdził, że:

„Rada gminy nie może wprowadzać żadnych dodatkowych kryteriów, w tym związanych z zaangażowaniem na rzecz szkoły czy też przyczynianiem się do promowania gminy jak i wzrostu aspiracji edukacyjnej i aktywności ucznia. Szczegółowe warunki udzielania stypendium powinny być ustalone w taki sposób, aby zapewnić realizację wsparcia uczniów uzdolnionych bez ich różnicowania według innych, niż określone w u.s.o., kryterium wspierania edukacji uzdolnionych dzieci i młodzieży”.

Wspieranie uzdolnionych uczniów

Podsumowując, samorządy mają istotną rolę do odegrania w wspieraniu uzdolnionych uczniów, oferując im różnorodne formy wsparcia materialnego i motywacyjnego. Ustanawianie lokalnych programów oraz odpowiednich uchwał daje możliwość dostosowania pomocy do specyficznych potrzeb uczniów w danym regionie. Ważne jest, aby wsparcie to nie było ograniczone wyłącznie do osiągnięć naukowych, ale również obejmowało inne dziedziny, takie jak sport czy sztuka, promując wszechstronny rozwój młodych talentów. Kluczowym aspektem jest również eliminowanie barier edukacyjnych, co pozwala na tworzenie bardziej inkluzyjnych i sprawiedliwych warunków do nauki. Ostatecznie, takie działania przyczyniają się do budowania lepszej przyszłości dla społeczności lokalnych i całego kraju.

 

[1] art. 90t ust. 3 u.s.o