Ustalenie odpłatności za dom pomocy społecznej oraz zwalnianie z odpłatności za dom pomocy społecznej to jeden z najtrudniejszych proceduralnie obszarów realizowania przepisów ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej.

Zauważa się w piśmiennictwie i orzecznictwie, ze obowiązki rodzinne wyprzedzają powinności państwa. Jeżeli zatem istnieją osoby, które zgodnie z obowiązkiem alimentacji mogą dostarczyć osobie potrzebującej niezbędnych środków utrzymania, to ich powinności wyprzedzają świadczenia z pomocy społecznej. Nie zawsze jednak ustalenie obowiązku odpłatności od rodziny osoby umieszczonej w dps spotyka się ze zrozumieniem u osób, które zostały wymienione w kręgu osób zobowiązanych do odpłatności wskazanych w art. 61 ustawy o pomocy społecznej

Bardzo zróżnicowane orzecznictwo sądowo-administarcyjne i mnogość interpretacji dotyczących art. 59 i 61 ustawy spowodowały w kilku ubiegłych latach nowelizacje ustawy o pomocy społecznej. Po 2019 r. wprowadzany kolejnymi nowelizacjami w tym w 2021 r. ustalił sie nowy schemat ustalania odpłatności z pobyt w domu pomocy społecznej gdzie co do zasady przyjęto model ustalania odpłatności odrębnie dla mieszkańca dps i rodziny. Nowy schemat zakłada również inne nowe znaczenie umowy o odpłatności zawieranej z rodziną odrębne od decyzji o odpłatności i następnie wpływ takiego rozróżnienia na dochodzenie zwrotu zastępczo poniesionych przez gminę opłat za pobyt mieszkańca w dps. Nowe regulacje prawne wymusiły także nowe podejście do procedury administracyjnej gromadzenia danych o dochodzie rodziny, oceny tych danych i prowadzenia postępowania administracyjnego w tym znowelizowanych w roku 2021 przepisów kodeksu postępowania administracyjnego Konieczność nowych pouczeń o obowiązkach zgłaszania zmian dla osób ponoszących opłaty.

Dodatkowo istotnym tematem nowelizacji już wprowadzonych w życie oraz obecnie procedowanej w Sejmie i Senacie jest temat zwolnień z opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej, zwłaszcza w sytuacji gdy rodzic nie wywiązywał się z obowiązków alimentacyjnych, członkowie rodziny zobowiązani do ponoszenia odpłatności pozostawali lub nadal pozostają w trudnych relacjach z osobą umieszczoną w dps. Zagadnienia te są również sporne w orzecznictwie, a uchwalona w listopadzie nowelizacja ustawy o pomocy społecznej, w tym przedmiocie nie wyjaśnia wszystkich wątpliwości choć niewątpliwie zmienia sytuację osób ubiegających się o zwolnienia. Wymagana jest jednak dokumentacja potwierdzająca spełnienie przesłanek określonych w art. 64 ustawy o pomocy społecznej. Wskazać trzeba także że orzecznictwo nie jest jednolite w kwestii możliwości zwolnienia z opłaty przed jej ustaleniem, czego często domagają się osoby zobowiązane do odpłatności. Wątpliwości dotyczą również kwestii częstotliwości przeprowadzania wywiadu u rodziny oraz zasady ustalania opłaty według reguł wykładni systemowej kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz bez odniesień do KRiO, łączenie postępowań i wydawanie jednej lub kilu decyzji do każdej z osób zobowiązanych . Podsumowując – prowadzenie postępowań w przedmiocie ustalenia odpłatności za dom pomocy społecznej wymaga znajomości oprócz przepisów ustawy o pomocy społecznej, także orzecznictwa oraz przepisów procedury administracyjnej.